Het water in de fotografie

Deze winter staat heel Huis Marseille in het teken van het water. Als tegenhanger van en in aanvulling op de tentoonstelling Document Nederland: Het wassende water, Marnix Goossens fotografeert hoe Nederland het droog houdt heeft Huis Marseille onder de titel het water in de fotografie twee andere presentaties over het thema gemaakt. Uit de rijke fotocollectie van het Rijksmuseum is een klein retrospectief samengesteld van de Nederlandse waterfotografie uit het verleden. In contrast met deze ‘ingenieursblik’ zal er daarnaast ook een presentatie van eigentijds beeld te zien zijn waarin het water als inspiratiebron en fenomeen wordt verbeeld, uit de collectie van Huis Marseille aangevuld met bruiklenen.

Het wassende water in historisch perspectief

Al honderden jaren zijn de Nederlanders aan het inpolderen en bedijken, en zijn er ontelbare gemalen, sluizen, dammen en bruggen aangelegd. Ongerepte natuur bestaat hier dan ook niet want het land zou anders onder water staan. In tegenstelling tot de schilderkunst, is het klassieke, romantische landschap nooit een onderwerp geweest in de Nederlandse fotografie. Dit door ingenieurs aangelegde landschap met waterwerken en havens is daarentegen al sinds de negentiende eeuw door fotografen op magistrale wijze verbeeld. De serie foto’s die Marnix Goossens dit jaar in opdracht van het Rijksmuseum en NRC Handelsblad voor Document Nederland heeft gemaakt, sluit zowel inhoudelijk als visueel prachtig aan bij deze traditie. Omdat deze fotografie bovendien goed vertegenwoordigd is in de fotocollecties van het Rijksmuseum, hebben we daaruit een selectie gemaakt die de foto’s van Goossens een historische context verschaft.

De vroegste foto’s zijn gemaakt in opdracht van aannemers, architecten en ingenieurs, en waren bedoeld om de voortgang van de werkzaamheden te documenteren. Om deze in al hun detail goed te kunnen laten zien werkten de fotografen op groot formaat negatief (glasplaten). Hoewel deze foto’s in de eerste plaats een praktisch, documentair doel dienden, bleken de meeste fotografen ook een goed oog voor de schoonheid van het onderwerp te hebben. Land, licht, lucht en ruimte krijgen vaak evenveel aandacht als de bouwwerkzaamheden zelf. Op de tentoonstelling zijn hiervan fraaie voorbeelden te zien van bekende negentiende-eeuwse fotografen als J.G. Hameter, F.J. von Kolkow, Henri de Louw en Arnaud Pistoor & Zoon.

In de twintigste eeuw leggen fotografen als Carel Blazer, Eva Besnyö en Wim Brusse – conform de tijdgeest – meer nadruk op de hectiek van het bouwproces zelf en komen de bouwers zelf in beeld. De Duitse fotografe Germaine Krull heeft in haar foto’s van de beroemde Rotterdamse brug ‘De Hef’ de metalen constructie teruggebracht tot een abstract spel van geometrische vormen, lijnen en vlakken. Voor het toentertijd sterk ontwikkelde sociale engagement van Nederlandse fotografen was dat een uitzonderlijke visie.

Deze presentatie is daarnaast aangevuld met de foto’s van amateurfotografen die het vertier op en rond het water hebben vastgelegd. Opmerkelijk zijn de foto’s die Duitse soldaten tijdens de tweede wereldoorlog aan het Scheveningse strand maakten.

Water gezien door Balthasar Burkhard, Naoya Hatakeyama, Roni Horn, Syoin Kajii en Asako Narahashi.

Op de foto’s van Marnix Goossens en zijn collega’s ziet het water er bedrieglijk rustig uit. In een kalm, soms streng en dan weer lieflijk landschap komt de constante dreiging van het wassende water alleen impliciet tot uitdrukking in de bouw van waterwerken. In contrast met deze benadering laat Huis Marseille het werk van enkele internationaal bekende kunstenaars zien die de eigenschappen en talloze verschijningsvormen van water als thema hebben gekozen. Met werken uit de collectie van Huis Marseille, de H+F Collectie en enkele bijzondere bruiklenen van Balthasar Burkhard.

De Zwitserse fotograaf Balthasar Burkhard (1944) fotografeert watervallen en zeegezichten waarin de overweldigende kracht van het water zichtbaar wordt. Opgegroeid in de Alpen is Burkhard als geen ander vertrouwd met zowel de bedreigende als de beschermende aspecten van een imposante en nadrukkelijk aanwezige natuur. De scherpe contrasten tussen licht en schaduw, tussen massa en oppervlakten, worden benadrukt in het diepe zwart-wit van zijn grote barietdrukken. Burkhard is een bewonderaar van de 19^de-eeuwse Franse schilder Gustave Courbet, en als erfgenaam van diens romantische blik zoekt hij naar een monumentaal beeld van het landschap. Zijn foto’s van de schuimende en kolkende golven op het strand van Normandië roepen ook de 19^de-eeuwse zeegezichten van de Franse fotograaf Gustave Le Gray in herinnering.

De Japanse fotografen Naoya Hatakeyama (1958) en Asako Narahashi (1959) nemen een opmerkelijk fotografisch standpunt in. Voor zijn River Series (1993-1994) onderzoekt Hatakeyama het stadslandschap van Tokyo in verticale richting. Het kanaal dat dwars door Toyo loopt, heeft hij gefotografeerd als ware het een rivier die door een stijl en diep ravijn stroomt. De foto’s zijn door de kanaaloevers strak in tweeën gedeeld. Zo ontstaat, mede door de theatrale belichting, de indruk van een decor of filmset. Asako Narahashi legt in haar serie Half awake and half asleep in the water (2000-2003) eveneens een onverwachte link tussen land en water. Staand of zwemmend in de zee geeft ze een geheel nieuw perspectief op Japan: vanuit het water doemt de berg Fuji op, een vliegtuig landt in zee en de wolkenkrabbers van Tokyo lijken zo uit het water op te rijzen. De titel heeft een dubbele lading: in water kun je prettig ronddobberen, maar de dreiging is constant voelbaar.

De Amerikaanse kunstenares Roni Horn (1955) en Japanse fotograaf Syoin Kajii (1976) fotograferen de verschillende gedaanten die water aanneemt onder invloed van het weer en het licht. Kajii woont als boeddhistische monnik op het Japanse eiland Sado en heeft voor zijn serie Nami (golf) de zee rond Sado in panorama’s gefotografeerd. Van een bruingroen, bijna rimpelloos oppervlak tot een felblauwe, witschuimende golvenmassa, registreert Kajii de vormen en structuren van de zee. Door deze geconcentreerde blik, ongetwijfeld gemotiveerd door zijn achtergrond als boeddhist, krijgen de foto’s een meditatieve zeggingskracht. Roni Horn verblijft sinds vijfentwintig jaar regelmatig op IJsland, waar water een dominant onderdeel van de geologische gesteldheid vormt. Water is een terugkerend thema in haar fotoseries zoals Pooling You (1995) en You are the weather (1994-1996). In Huis Marseille is een selectie uit de serie Still Water (1997-1999) te zien, waarin de rivier de Thames centraal staat. Eindeloos heeft ze het oppervlak van de Thames bestudeerd en in kaart gebracht: van donkerblauw via groen en geel naar goudbruin, van golvend en schuimend tot stromend en kabbelend, van helder tot troebel, van glinsterend in de zon tot donkermat in de regen. Onder de foto’s heeft de gedachten genoteerd die zij op het moment van kijken en fotograferen had. Horn heeft 96 opnamen van de Thames, zonder commentaar, ook gepubliceerd in haar Dictionary of Water. Zoals de Eskimo’s een oneindig aantal woorden voor sneeuw hebben, zo laat Roni Horn in dit ‘woordenboek’ de eindeloze uitdrukkingen van het water zien.