Het begon allemaal met een gedreven fotograaf, Harold Strak, die bekendstaat om zijn bijna wetenschappelijke benadering van het medium gekoppeld aan een technisch, maar kunstzinnig geïnspireerd perfectionisme. In 2009 begon hij nietsvermoedend aan wat zijn magnum opus zou worden: het fotograferen van de voornamelijk kleine archeologische vondsten die werden gedaan bij de aanleg van de Noord-Zuidlijn in het historische centrum van Amsterdam. De tentoonstelling Amsterdams spul is gewijd aan de uitmuntende productfotografie van Harold Strak, in combinatie met de bijzondere en gedurfde vormgeving van Willem van Zoetendaal. In de tentoonstelling wordt de karakteristieke herhaling en reproduceerbaarheid van het medium fotografie benadrukt. In negen jaar tijd werden er door de hoofdstedelijke afdeling Monumenten en Archeologie 700.000 vondsten opgegraven. Harold Strak maakte van deze uiteenlopende, alledaagse objecten 35.000 opnamen. Uiteindelijk werden er 15.000 foto’s afgebeeld in Spul: de omvangrijke catalogus van archeologische vondsten die werd uitgebracht gelijktijdig met de opening van de nieuwe Noord-Zuidlijn. In de tentoonstelling Amsterdams spul wordt een zorgvuldige selectie uit die waterval aan spullen op een andere, bijzondere en monumentale manier uitgelicht.
Archeologie met een alledaags karakter
Vanaf 22 juli 2018 rijdt de metro van de Noord-Zuidlijn onder het historische centrum van Amsterdam door. De bodem bevat hier veel overblijfselen uit het verleden. De belangrijkste vindplaatsen voor de stadsarcheologen van Amsterdam waren de bouwputten op het Damrak en het Rokin, waar men op twaalf meter diepte de bedding van de rivier de Amstel aantrof. De Amstel was de slagader, de centrale as van de stad. Die rivier zat vol met archeologische vondsten, omdat mensen in alle tijden de gewoonte hebben om afval in het water te gooien. Als dingen eenmaal in de bodem zijn gezakt, blijven ze op diezelfde plek voor altijd bewaard. De grote hoeveelheid spullen die de archeologen hebben gevonden, kenmerken zich door hun gevarieerde samenstelling en alledaagse karakter. Dat maakt deze materiële overblijfselen tot bijzondere bronnen van stadsgeschiedenis. De vondsten werden gebundeld in de catalogus Spul, samengesteld door stadsarcheoloog Jerzy Gawronski en zijn team, met een thematische indeling gebaseerd op de stad als functioneel geheel. In het door Willem van Zoetendaal ontworpen boekwerk worden de spullen in een grid gepresenteerd als een waterval van verzamelingen van eeuwenoud gesorteerd afval van de stad. Naast de aparte vormgeving is in het bijzonder de kwaliteit van de fotografie van Harold Strak opvallend.
Fotografie geboren uit een voorliefde voor kleine stilleventjes
In 2009 diende Harold Strak een plan in voor de opdracht documentaire fotografie van het Amsterdams Fonds voor de Kunst en het Stadsarchief. Daarin presenteerde hij het idee om kleine archeologische vondsten bij de aanleg van de Noord-Zuidlijn via fotografie te ‘vergroten’ zodat men ze kon exposeren. Harold Strak richtte zijn camera altijd al graag op kleine stillevens, en hij maakte onder meer ragfijn gedetailleerde studies van geleedpotigen. Stadsarcheoloog Jerzy Gawronski stelde kleine zakjes met spulletjes uit de opgraving ter beschikking, die Harold in zijn studio kon beoordelen en fotograferen, zoals sieraden, loodjes, horloges, wijzerplaten, spijkers en een heel klein kompasje. Strak benaderde de objecten als individuen, hij legde ze op een mooie bijpassende ondergrond, afgewogen en zorgvuldig uitgelicht. De resultaten van deze documentaire opdracht leverde Strak in 2010 bij het Stadsarchief in, en naar aanleiding van die serie werd hij door Gawronski gevraagd om alle vondsten vast te leggen. Aldus begon hij aan een megaklus die acht jaar en 35.000 opnamen later zou resulteren in een bijzonder boek en de tentoonstelling Amsterdams spul.
1,67 opnamen per object
Met tienduizenden objecten moet je snel en efficiënt kunnen werken en Harold Strak bedacht een systeem waarbij hij rechtstreeks in de laptop zou fotograferen, met minimale beeldbewerking achteraf. De muntjes, horloges, lepeltjes en kannetjes waren per categorie in kratten gesorteerd, en elk ding was afzonderlijk in een zakje verpakt, voorzien van een barcode die Strak rechtstreeks aan de opname koppelde. Sommige dingen – zoals een vishaakje of een kogel – zijn maar in één stand te fotograferen. Andere moesten zich voegen naar een archeologisch dogma: een kopje altijd met het oor naar rechts, gebaseerd op de zogenaamde Deventer catalogus. De bijzondere kwaliteit van Straks fotografie leidde al snel tot het idee dat het boek toch beslist meer moest worden dan een archeologische wetenschappelijke catalogus. Toen ontstond het idee voor het beeldboek Spul, vormgegeven door Willem van Zoetendaal. Hierin kwamen 15.000 van de 26.000 objecten terecht, met gemiddeld 1,67 opnamen per object!
De tentoonstelling Amsterdams spul
Al die duizenden voorwerpen werden door Harold Strak op een lichtbak gefotografeerd. De wijze waarop zijn foto’s tot stand kwamen werd het uitgangspunt voor de tentoonstelling in Huis Marseille. Op lichtbakken nemen de foto’s van de objecten hier op monumentale wijze de plaats in van de objecten zelf. Niet archeologie vormt het uitgangspunt van de tentoonstelling Amsterdams spul, maar de fotografie der dingen. In een overtreffende trap van productfotografie legt Harold Strak de (vergane) glorie, de schade en het verval – zowel roestig als schoongemaakt – op loepzuivere wijze vast. Samen met Willem van Zoetendaal componeerde hij vervolgens verzamelingen waarbij vormentaal belangrijk was en er veel aandacht was voor kleurgebruik. Patronen, herhaling, reproductie en schaling zorgden vervolgens voor een geheel nieuwe en spectaculaire manier om naar deze – oorspronkelijk vaak onooglijke – dingen te kijken.
Harold Strak (1959) Na zijn opleiding tot werktuigbouwkundig ingenieur aan de TU Delft studeerde Harold Strak in 1996 af aan de Gerrit Rietveld Academie. Vervolgens maakte hij zich de fotografie in al haar facetten eigen. Strak bouwt zelf camera’s, prepareert zijn eigen filmmateriaal en benadert de fotografie op een haast wetenschappelijke, technisch perfectionistische wijze. Harold Strak woont en werkt in Amsterdam en maakt zowel opdracht- als vrij werk, waaronder de bekende serie Arthropoda (2002). Strak staat bekend als meesterdrukker. Zijn kennis en technisch inzicht in optiek, kleurenleer en chemie gecombineerd met een kunstenaarsoog maakt dat hij als geen ander de negatieven van beroemde overleden fotografen kan afdrukken, zoals hij voor het Amsterdamse Stadsarchief gedaan heeft met o.a. Olie, Breitner en Eilers. Het werk van Harold Strak werd geëxposeerd in binnen- en buitenland, o.a. in het Maison Européenne de la Photographie in Parijs en het Kumho Museum of Art in Seoul.
Willem van Zoetendaal (1950) is opdrachtgever, samensteller en uitgever van fotoboeken en gastcurator van tentoonstellingen waarin fotografie centraal staat. Na zijn opleiding tot grafisch ontwerper aan de ABK Rotterdam werkte Van Zoetendaal ruim tien jaar als artdirector en ontwerper bij NRC Handelsblad. Zijn kennis van de visuele beeldtaal droeg hij over als docent aan de Academie voor Kunst en Industrie (AKI) in Enschede en aan de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam. Daar vernieuwde hij de fotografie en vervulde hij van 1991 tot 2002 de functie van hoofddocent van de opleiding. Van 2000 tot 2014 was Van Zoetendaal actief als galeriehouder op het gebied van hedendaagse fotografie.
Harold Strak en Willem van Zoetendaal kennen elkaar sinds 1994 en hebben sindsdien in talloze tentoonstellings- en boekprojecten samengewerkt. Strak als fotograaf, meesterdrukker en digitaal bewerker versus Van Zoetendaal als opdrachtgever, tentoonstellingsmaker en ontwerper. De door Strak geïnitieerde samenwerking tussen Van Zoetendaal en de afdeling Monumenten & Archeologie Gemeente Amsterdam leidde o.a. tot de kindertijdschriftjes FRIET 1 en 2 (over kunststof en steen) en de omvangrijke publicatie Spul – Catalogus archeologische vondsten Noord-Zuidlijn Amsterdam. (Uitgeverij Van Zoetendaal / De Harmonie, € 79,50, 600 pp, 36,5 x 24,3 cm, gebonden linnen met buikband: verkrijgbaar in de museumwinkel)